فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی، سال 23، شماره 1، بهار 158-137 :1394
فلسفه اخلاق در علم مدیریت
حسین خنیفر *
زینب بزاز **
زینب مولوی * **
94 17/1/ :نهایی پذیرش 92 : 6/6/ مقاله دریافت
چکیده
این مقاله سعی دارد با معرفی معنا و مفهوم اخلاق و علم مدیریت و ایجاد آشنایی اولیه، و
بیان نقش علم مدیریت در تصمیمگیری و لزوم رعایت اصول اخلاقی در آن، روشهای تجزیه و
تحلیل مسائل اخلاقی مطرح در تصمیمگیریها و اصول حاکم بر ارزشهای اجتماعی معرفی شود . در
نهایت، چیستی و فلسفه اخلاق در علم مدیریت بیان میشود. این تحقیق از نوع کابردی، و با
روش توصیفی انجام گرفته و اطلاعات به روش کتابخانهای و با تحلیل و بررسی متون مربوط
جمعآوری شده است. نتایج این تحقیق بر لزوم بهکارگیری ارزشهای اخلاقی در علم مدیریت
برای داشتن مدیریت بهتر و گرفتن تصمیمات واقعبینانه و مبتنی بر ارزشهای حاکم بر جامعه تأکید
میکند؛ بنابراین، چندین روش برای وارد کردن اخلاق در مدیریت به طراحان الگو های
تصمیمگیری پیشنهاد میشود .
کلید واژهها: ،اخلاق فلسفه اخلاق، تصمیم ،گیری علم مدیریت.
* استاد دانشکده مدیریت، یپردیس فاراب دانشگاه تهران hkhanifar@yahoo.com
** کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی گرایش مالی، یپردیس فاراب دانشگاه تهران
z_bazaz1987@yahoo.com
* ** نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری مدیریت دولتی، پردیس فارابی دانشگاه تهران
ze_molavi@yahoo.com
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
138 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
مقدمه
آدمی از آغاز تا پایان زندگی خویش به طور فطری ارزشهای اخلاقی را درک می کند و به
آنها گرایش دارد؛ به همین روی پژوهشهای اخلاقی همواره یکی از مهمترین دغدغه های
اندیشمندان بوده است. امروزه توسعه فناورانه جوامع صنعتی و پیچیدهتر شدن روابط انسانی و نیز
ظهور بحرانهای اخلاقی در این گونه جوامع، تحقیق و پژوهش را در ابعاد مختلف اخلاق، بیش از
پیش ضرورت بخشیده است (شریفی، 5 1384: ).
در عصری که ما زندگی میکنیم، تنظیم روابط اجتماعی بر اساس اصول اخلاقی اهمیتی
فوقالعاده پیدا کرد ه است. در بسیاری از عرصههای نوین کار و زندگی اگر انسانها نخواهند به
احکام اخلاقی وفادار بمانند، هیچ نیرویی برای بازداری آنها از تجاوز به حقوق یکدیگر وجود
ندارد (محمودیان، 10.( :1380
کسانی که در مراتب و مسئولیتهای بالاتر قرار دارند، بیش از دیگران به پایبندی اصول اخلاقی
نیازمندند و با زیر پاگذاشتن اخلاق از جانب آنان، دین و دنیای مردمان به تباهی کشیده میشود.
البته پایبندی آنان به اخلاق زمینهای مناسب برای دیگران در اتصاف به کمالات اخلاقی را فراهم
میسازد . به بیان پیشوای پایبندان به اصول اخلاقی، علی (ع ): «زمامدار همچون رودخانه پهناوری
است که رودهایی کوچک از آن جاری میشود؛ پس اگر آب آن رودخانه پهناور گوارا باشد،
آب درون رودهای کوچک گوارا خواهد بود و اگر شور باشد، آب درون آنها نیز شور خواهد
»بود
)1(
( دلشاد تهرانی، ).1385
در باب اخلاق، علوم گوناگونی پدید آمده است که هرکدام بر جنبه خاصی در باب آن
میپردازد. یکی از این علوم فلسفه اخلاق است. فلسفه اخلاق علمی است که به مبادی تصوری و
تصدیقی و معیارهای کلی خوب و بد در اخلاق می پردازد (معلمی، 94.( :1385
در این مقاله سعی میشود تا ضمن تبارشناسی واژه اخلاق، فلسفه اخلاق و ابعاد آن مورد
کاوش قرار گیرد؛ سپس با عنایت به دانش مدیریت، امتزاج اخلاق و علم مدیریت با یکدیگر مورد
ملاحظه قرار میگیرد و در مرزهای این دو دانش حرکت میشود.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
فلسفه اخلاق در علم مدیریت / 139
بیان مسئله
این درک همگانی، که همه ما به دیگر افراد جامعه خود مدیون و متعهد هستیم و اینکه باید در
رفتار خود نسبت به اطرافیان، درست و نادرست بودن را مد نظر داشته باشیم، باید عملی گردد.
تاریخ 2400 سال گذشته سرشار از کوششهایی است که به منظور توجیه استاندارهای اخلاقی و
1 طراحی سامانه اخلاقی، صورت گرفته است (هسمر
، 116 :1382 و 115). اهمیت اخلاق تا
آنجاست که پیامبر گرامی اسلام ( ص) میفرمایند:
بدرستی من مبعوث شدهام تا ارزشهای اخلاقی را تمام وکمال محقق سازم
)2(
( غرویان، : 1380
.(10
در زمانه ما نیز یکی از پرچالشترین مباحث در موضوعات مدیریتی، فلسفه اخلاق است . فلسفه
اخلاق ،از چیستى خوبى و بدى و از وظایف و تکالیف اخلاقى و اینکه این تکالیف براى چه
مقصودى باید انجام گیرد و هدف و غایت این وظایف و تکالیف چیست، بحث مىکند ( حسین
زکى، 1384).
چه چیزی صحیح، مناسب و عادلانه است؟ این پرسش بتدریج و بویژه برای مدیران که
تصمیماتشان بر مردم و جامعه تأثیرگذار خواهد بود از اهمیت بیشتری برخوردار میشود . اخلاق در
مدیریت نیز بر این اساس، که روابط ما با اعضای جامعهای که در آن فعالیت داریم چگونه است و
چگونه باید متمرکز گردد، استوار است. بدون تردید مهمترین و حساسترین مسئله در مدیریت
ایجاد تعادل و توازن بین عملکرد اقتصادی و عملکرد اجتماعی برای هر تصمیم اخلاقی است
11.( : 1382 ،سمره)
، پیشرفتهای بسیاری در حدود 20 سال اخیر در حوز ههای 3 یا تحقیق در عملیات 2 علم مدیریت
سامانههای اجتماعی، سامانههای انسانی و سامانههای نرم داشته است که این امر نشان میدهد که
این رشته به طور مستقیم با مأموریت اصلی و نگرانیهای نهضت اخلاق کسب و کار مرتبط است
(سینگر و سینگر
4
.(385 :1997 ،
در واقع آنچه به نام علم مطرح می ،دشو دانشی است که مشخصکننده پدید ههای مختلف و
1 - Hosmer
2 - Management science
3 - Operations research
4 - Singer & Singer
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
140 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
تفسیرکننده روابط بین این پدیده وها، بیانگر روشهای کمی و فرمولها و شیو ههایی است که
میتواند به عنوان ابزاری در اختیار اصول و روابط زیربنایی مدیریت قرار گیرد ( جامعی، 1388:
.)17-5 از طرفی به دلیل ماهیت استراتژیک علم مدیریت در کمک به تصمیمگیری در حوزه
انسانی، این علم نسبت به سایر علوم میتواند بر اقشار مختلف جامعه، محیط و طبیعت تأثیر
بگذارد و هر روز هم بیشتر و بیشتر میگردد (آذر، ربیعه و قیطاسی، 61 :1387).
مهمترین نقش اخلاق در تصمیم عملی است. اخلاق در شکلدهی به تصمیم و تنظیم فرایند
شکلگیری آن نقش تعیینکننده دارد. رعای ت نکردن اخلاق در تصمیمگیری موجب وارد شدن
آسیبهای فراوان به فرد و جامعه میشود و حتی قوانین و مجازات مختلف نتوانسته است تا حد
مطلوب جامعه را به رفتار مناسب مجاب کند. در این میان اخلاق مبتنی بر فرهنگ الهی می تواند
نظام تصمیمگیری را بهینه و سالم گرداند (علیاکبری و رمضانی، 150.( :1391
با توجه به این موارد،که بیانکننده اهمیت اخلاق در تمام علوم و بویژه علم مدیریت است در
این مقاله به این پرسش اساسی پاسخ داده میشود: "نقش و فلسفه اخلاق در مدیریت و بویژه علم
مدیریت چیست؟"
مبانی نظری
1 الف) اخلاق
«واژه اخلاق» از نظر لغوی جمع «خُلق» و ق« خُلُ » ق«از ماده خ ل » به معنای سجایا و منشهای
پایدار درونی (اعم از خوب یا بد) است ( نجارزادگان، 19 :1387). در عموم کتابهای لغوی این
لق«واژه با واژه خَ » همریشه دانسته شده است. خُلق هر انسانی صورت و قیافه روح و باطن اوست
(وحید خراسانی، 133( :1385 ، خُلق زیبا به معنای بهرهمندی از سرشت و سجیهای زیبا و پسندیده و
خَلق زیبا به معنای داشتن آفرینش و ظاهری زیبا و اندامی موزون و هماهنگ است (شریفی، 1384:
19.(
به طور کلی واژه اخلاق و بویژه اخلاق سازمانی و رفتاری (و بخصوص اخلاق حرف های افراد
در پهنه و صحنه عمل و فعالیت) با استانداردهای مربوط به درست و غلطبودن رفتارها سر و کار
1 - Ethics
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
فلسفه اخلاق در علم مدیریت / 141
1 دارد (فیشرو بوهن
1561( :2007 ،
اخلاق در اصطلاح دانشمندان اخلاقی معانی و کاربردهای متفاوتی دارد (مصباح یزدی، 1380:
)13 ؛ مثلاً برخی خلق و اخلاق را ملکه ای نفسانی ( سکیفیتی که ب ختی و کندی زایل میشود )
دانستهاند ( مسکویه، 57( :1375 که مقتضی صدور کارها از انسان بدون نیاز به فکر و اندیشه است .
برخی نیز اخلاق را تنها بر فضایل اخلاقی اطلاق میکنند و آن را در مقابل ضد اخلاق به کار
میبرند ( فرانکینا
2
، 28( :1376 . به هر حال معانی اصطلاحی متفاوتی برای اخلاق بیان شده است اما
رایجترین معنای اصطلاحی اخلاق در میان اندیشمندان اسلامی، «صفات و ویژگیهای پایدار در
نفس است که موجب میشود کارهایی متناسب با آن صفات به طور خودجوش و بدون نیاز به
تقکر وتأمل از انسان صادر شود» (شریفی، 19 :1384).
ق«برای علم اخلا » نیز تعاریف مختلفی ذکر شده است. که می توان آنها را در دو دسته کلی
جای داد: تعریف علم اخلاق با تکیه بر «علم و شناخت» و تعریف آن با تأکید بر «علم و رفتار
اخلاقی» (شریفی، 20 :1384). در تعریف علم اخلاق میتوان گفت علم اخلاق علمی است که
ضمن معرفی و شناساندن انواع خوبیها و بدیها، راههای کسب خوبیها و رفع بدیها را به ما تعلیم
میدهد (مصباح یزدی، 18( :1380 ؛ یعنی هم بعد شناختی و معرفتی دارد و هم بعد عملی و رفتاری
(شریفی، 20( :1384 ؛ پس میتوان گفت هدف بیواسطه علم اخلاق، فراهم آوردن زمینه لازم
برای رشد بعد اخلاقی است (نجار زادگان، 21( :1387 . از کلمات ابو علی مسکویه در بیان غرض و
فائده علم اخلاق میتوان این علم را چنین تعریف کرد: «علم اخلاق، دانش اخلاق و سجایایی
است که موجب میشود جمیع کردار انسان زیبا باشد؛ در عین حال آسان و سهل از او صادر شود»
.(17 :1376 ،مدرسی)
فلسفه اخلاق
واژه فلسفه در فرهنگ عمید به معنای حکمت، تفکر و تعمق و تفنن در مسائل علمیه و همچنین
به عنوان علمی آورده شده است که در مبادی و حقایق اشیا و علل وجود آنها بحث می کند (عمید،
777 :1362). فلسفه اخلاق نیز بحثی فلسفی درباره اخلاق، مسائل اخلاقی و احکام اخلاقی است
1 - Fisher & Bohn
2 - Frankena
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
142 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
(فرانکینا، 25( :1376 ؛ به تعبیر دیگر، فلسفه اخلاق، علمى است که در آن از چیستى خوبى و بدى
و از وظایف و تکالیف اخلاقى و اینکه این تکالیف براى چه مقصودى باید انجام گیرد و هدف و
یغایت این وظا ف و تکالیف چیست، بحث مىکند ( حسین زکى، )1384 ؛ پس میتوان گفت فلسفه
اخلاق از مبادی علم اخلاق به شیوه تعقلی سخن میگوید و از حیث منطقی بر علم اخلاق مقدم
است (نجارزادگان، 20(. :1387
پژوهشهای گوناگونی درباره اخلاق از سوی دانشمندان و محققان علوم مختلف صورت گرفته
است. در این خصوص عمدتاً سه حوزه مطالعاتی معروف در باب اخلاق عبار ت است از : پژوهش
توصیفی، هنجاری و تحلیلی یا فرا اخلاقی ( مصباح یزدی، 19( :1380 ؛ که ابتدا به آنها اشاره، و
سپس بیان میشود که فلسفه اخلاق کدامیک از این ابعاد را شامل میشود.
.1 اخلاق توصیفی
1
اخلاق توصیفی به پژوهش اخلاقیای گفته میشود که با کمک روش نقلی و تجربی به
توصیف و گزارش اخلاقیات افراد، گروهها و جوامع مختلف میپردازد ( مصباحیزدی، 1380:
).19 آنچه توجه به آن در تبیین این اصطلاح ضروری است این است که اخلاق توصیفی عاری از
هرگونه ارزیابی اخلاقی و ارزش داوری است. در این صورت در اخلاق توصیفی از درستی و
2 نادرستی احکام و معیارهای اخلاقی سخنی به میان نمیآید ( وارنوک
، )1380: 33 . از این رو
هدف پژوهشهای توصیفی در اخلاق صرفاً آشنایی با چگونگی رفتارهای اخلاقی افراد و جوامع
مختلف است نه ارائه تحلیل عقلی و فلسفی از اخلاقیات و یا توصیه و ترغیب افراد به عمل بر طبق
آنها یا اجتناب از آنها ( شریفی، 21.( :1384
2. اخلاق هنجاری یا دستوری
3
اخلاق هنجاری به مطالعات و بررسیهای هنجاری درباره تعیین اصول، معیارها و روشهایی برای
«تبیین حسن و قُبح» «، درست و نادرست» «، باید و نباید» و امثال آن گفته میشود (نلسن
4
:1972 ،
122 و121). این بخش از پژوهشهای اخلاقی، که گاهی «اخلاق دستوری می» نیز نامیده شود به
بررسی افعال اختیاری انسان و صفات برخاسته از آنها از حیث خوبی یا بدی و بایستگی یا نبایستگی
1 - Descriptive Ethics
2 - Var nok
3 - Normative Ethics
4 - Nielsen
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
فلسفه اخلاق در علم مدیریت / 143
میپردازد (مصبا حیزدی، 19 :1380). روش بحث در این نوع پژوهش، استدلالی و عقلی است و نه
تجربی وتاریخی (شریفی، 21 :1384).
. 3 افر اخلاق
1
این رویکرد، که به آن اخلاق نظری و اخلاق تحلیلی و فلسفی نیز گفته میشود به تحلیل
گزار ههای اخلاقی می دزپردا ( فرانکینا، 27 :1376). موضوع این نوع پژوهش نه رفتارهای اخلاقی
مورد قبول افراد و جوامع خاص است و نه افعال اختیاری انسان بلکه مفاهیم و جملاتی است که در
اخلاق هنجاری مورد بحث قرار میگیرد. وظیف ه فیلسوفی که به این نوع بررسی میپردازد، صرفاً
«بررسی معنای خوب» بد«و » و تحلیل گزارههای مورد بحث است (شریفی، 26 :1386). فرا اخلاق
به سؤالات منطقی، معرفت شناختی و یا معنا شناختی پاسخ می ؛دهد به دیگر سخن گزار ههای
اخلاقی در فرا اخلاق از چند جنبه مورد بحث قرار میگیرد:
2 الف) از حیث مسائل معنا شناختی
: مفاهیم اخلاقی در این قسمت به دو دسته تقسیم میشود
1ـ مفاهیم ارزشی مانند ب«خو » »بد«و «، درست » «و خطا» 2ـ مفاهیم الزامی مانند «باید» «و نباید» و
« »وظیفه . ،این نوع مفاهیم که محمول گزاره اخلاقی قرار میگیرد، در اینجا مورد بحث واقع میشود
27.( :1376 ،فرانکینا)
ب) مسائل معرفت شناختی اخلاق
3
: در این قسمت برای مثال به بحث از خبری یا انشایی بودن
«گزاره عدالت خوب است ،» پرداخته میشود که اگر خبری باشد صدق و کذب می پذیرد و اگر
انشایی باشد صدق و کذب نمیپذیرد ( فرانکینا، 27.( :1376
ج) مسائل منطقی اخلاق
4
: در این قسمت موضوع بحث ارتباط گزارههای اخلاقی با یکدیگر و
نیز با قضایای غیر اخلاقی است؛ مثلاً مسئله معروف باید و هست در این قسمت مطرح میشود.
5 شاید مهمترین مسئله فرا ،اخلاق بنیان
و توجیه
داوریهای اخلاقی باشد؛ یعنی پاسخ به پرس شهایی 6
«از قبیل اینکه چرا من باید ،»عادل باشم؟ «مبنای این الزام چیست؟ ،» «چه توجیهی برای پذیرش آن
میتوان ارائه کرد؟» (فرانکینا، 27.( :1376
1 - Meta Ethics
2 - Sementical question
3 - Epistemological question
4 - Logical question
5 - Foundation
6 - Justification
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
144 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
گروهی از فیلسوفان متأخر، فلسفه اخلاق را به تفکر در نوع سوم یعنی فرا اخلاق منحصر
کردهاند . (فرانکینا، 27 :1376). به هر حال به نظر میرسد که فلسفه اخلاق، عنوان دیگری برای
«فرااخلاق» باشد و اخلاق توصیفی و هنجاری را شامل نشود؛ زیرا فلسفه اخلاق در واقع به بحث و
بررسی درباره مبانی تصوری و تصدیقی علم اخلاق و گزارههای اخلاقی میپردازد ( مصبا حیزدی،
24.( :1380 بنابراین، فلسفه اخلاق، علمى است که از مبادى تصدیقى علم اخلاق به منظور
تشخیص معیارهاى خوبى و بدى و به دست آوردن ملاک ارزشى رفتار انسانها بحث مى کند؛ به
این معنا که انسان تکالیف و رفتارهاى اخلاقى را براى چه هدف و غایتى باید انجام بدهد یا آن را
ترک کند و هدف و مقصد این رفتارها چیست؛ به عبارت دیگر هدف فلسفه اخلاق، شناخت
ملاکهاى خوبى و بدى افعال است تا انسانها رفتارشان را بر اساس آن و با انگیزه و هدفى که از آن
دارند بسنجند (حسین زکى، ).1384
با توجه به موضوع مقاله، که فلسفه اخلاق در علم مدیریت است، این مقاله در حوزه سوم
پژوهشها یعنی فرا اخلاق قرار میگیرد و به بیان حقیقت اخلاق و علل وجود آن در علم مدیریت
میپردازد.
ب) علم مدیریت
مدیریت را به گونههای متفاوت تعریف کردهاند. صاحبنظری مدیریت را هنر انجام دادن کارها
به وسیله دیگران توصیف کرده و بر نقش دیگران و قبول هدف از سوی آنان تأکید ورزیده است
(الوانی، 17 :1384). گروهی مدیریت را علم و هنر هماهنگی کوششها و مساعی اعضای سازمان و
استفاده از منابع برای دستیابی به اهداف معین توصیف کردهاند. گروهی دیگر مدیریت را در قالب
اجرای وظایفی چون برنامهریزی، سازماندهی، هماهنگی و ... بیان نمود هاند (الوانی، 17 :1384).
ولی کاملترین و مورد توافقترین تعریفی که برای مدیریت مطرح ،شده عبارت است از فراگرد به
کارگیری مؤثر و کارامد منابع مادی و انسانی بر مبنای نظام ارزشی پذیرفته شده است که از طریق
برنامهریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل عملیات برای دستیابی به اهداف
تعین شده، صورت میگیرد (رضاییان، 8 1383: ). مدیریت همچنین فرایند طراحی و حفظ محیطی
معرفی شده است که در آن افراد با یکدیگر کار میکنند و اهداف تعیین شده را کارا انجام
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
فلسفه اخلاق در علم مدیریت / 145
میدهند (کنتز و ویریچ
، 4 2008: ). یکی از علمای مدیریت و اقتصاد، مدیریت را تصمیم گیری 1
دانسته و این وظیفه را بهترین و اصیلترین نقش مدیر قلمداد کرده است (الوانی، 18 :1384 ). از
جمله در حرفه مدیریت که تصمیمگیری جوهر تمامی فعالیتهای مدیریت است (الوانی، 1384:
193) و به عبارتی در قلب فرایند مدیریت قرار گرفته است و اگر قرار باشد عمل یا فرایندی را
معادل با مدیریت بدانیم، تنها و تنها تصمیمگیری است (فردریک
2
، 2002 ). از طرفی آندرسون
3 علم مدیریت را یاری کننده به افراد برای تصمیمگیری بهتر معرفی میکند (آندرسون
.( :2 2009 ،
ت«اصطلاحات »علم مدیری
4
«و تحقیق در عملیات»
5
اغلب به جای یکدیگر به کار میرود و بر
کاربردهای علمی فنون ریاضی در حل مسائل مدیریتی دلالت دارد (رضائیان،58 :1383 ). تحقیق
در عملیات اساساً با رابطه بین الگوسازی علمی و کاربرد آنها در تجربهها و زمین ههای اجتماعی،
مرتبط است. این مسائل نیز در مرکز قلمرو علم مدیرت متمرکز شده است (پیکوت
6
:2009 ،
)1121 ؛ بنابراین علم مدیریت رویکرد علمی
7
به تصمیمگیری مدیریتی است ( ررندر و استی
8
:1992 ،
.(2
یکی از اندیشمندانی که به طور خاص مطالعات خود را در این حوزه قرار داده، پرفسور برنس
است. وی در ابتدا به مقایسه مسائل مختلف در حوزه دو علم پژوهش عملیاتی و فیزیک میپردازد.
هر دو اینها یعنی علم فیزیک و الگوهای پژوهش عملیاتی، سامانههای دنیای واقعی است که به
دنبال توصیف، درک و مدیریت اوضاع است . با این تفاوت که علم فیزیک به الگوسازی
موقعیتهای دنیای واقعی طبیعی توجه دارد در حالی که علم مدیریت به الگوسازی
9
سامانههای
انسانی میپردازد (برانز، 191 196- :2002). به دلیل اینکه پدیدههای طبیعی و قوانین مرتبط با آن
تغییرپذیری ندارد و یا تغییرپذیری اندکی دارد، متعاقباً الگوهای تقریبی برای آنها ساخته شده
است به طوری که تصمیمات برخاسته از آنها دچار تغییرپذیری بسیار اندکی است و ثبات کافی
1 - Kocntz & Weihrich
2 - Frederick
3 - Anderson
4 - Management science
5 - Operations research
6 - Picavet
7 - Scientific approach
8 - Render & Stair
9 - Modeling
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
146 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
دارد. تغییرپذیری در سامانههای انسانی زیاد، و تصمیمگیری در این سامانهها دچار پیچیدگیهای
فراوانی است و هر موقعیتی از دنیای واقعی انسانی میتواند به بروز مسائل جدیدی منجر گردد و
روز به روز هم بر این پیچیدگی اضافه میشود. این پیچیدگی تنها به موقعیت دنیای واقعی
وابسته نیست و به تصمیمگیرنده هم بستگی دارد بهطوری که میتوان گفت با تغییر تصمیمگیرنده،
مسئله جدیدی به وجود می ؛آید لذا به منظور تصمیمگیری در هر موقعیت دنیای واقعی انسانی باید
عواملی از جمله ترجیحات تصمیمگیرنده و همچنین پیچیدگیهای در حال افزایش به دلیل قوانین
جدید، بازارهای جدید، مشتریان جدید، ابزارهای تولید جدید را در نظر گرفت؛ بنابراین
غیرمحتمل است که بتوان سامانههای انسانی را کیفی و تنها با احساس و ادراک، مدیریت کرد؛
بهعبارتی استفاده صرف از رویکردهای کیفی برای سامانههای انسانی بسیار خطرآفرین است؛ لذا
استفاده از روشهای کمی لازم و ضروری است؛ یعنی به ابزار الگوسازی نیاز است تا بتوان به
تصمیمگیرنده در خصوص تصمیمگیریهای مناسب و درست دیدگاه روشنی داد و این همان
رشته علم مدیریت یا رشته همیار تصمیم است (آذر و همکاران، 62.( :1387
پیشینه پژوهش
، )2008 ، اخلاق کسب 1 تا کنون اخلاق در حوزههای مختلفی از جمله اخلاق محیطی (شُگ
2 وکار (هود و لاگستن
، )2002 ، اخلاق در خدمات عمومی (لاتن
3
، 2005) و غیره بررسی شده، و
در حوزه اخلاق در علم مدیریت یا تحقیق در عملیات نیز اخیراً بررسیهایی انجام گرفته است که
ذیلاً به بیان اهداف برخی از آنها پرداخته میشود. یک بررسی به معرفی جدیدترین جریانات
مقالاتی پرداخته است که روشهای تحلیلی و ارزشهای اخلاقی را همراه هم در علم مدیریت و
4 تحقیق در عملیات در نظر میگیرد (منسترل و وان واسنهو
، 2009). در تحقیق دیگری نویسنده در
بررسی رابطه اخلاق در تحقیق در عملیات دو رویکرد اخلاقیات مبتنی بر قوانین و اخلاقیات مبتنی
بر اصول و ارزشها را بررسی کرده است (گالو
5
، 2004). نویسنده دیگری ثابت میکند که اخلاق
1 - Schug
2 - Hood & Logsdon
3 - Lawton
4 - Menestrel & Van Wassenho
5 - Gallo
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
فلسفه اخلاق در علم مدیریت / 147
مباحثه با OR به خصوص در حوزه سامانههای نرم و حیاتی ارتباط قوی دارد (مینگرز
1
، 2010( ،
تحقیق دیگری به ترکیب کاربردی شیوههای OR برای الگوسازی مشکلات تصمی مگیری در ابعاد
2 اخلاقی پرداخته است (کانش و همکاران
2009.( ،
اخلاق در مدیریت
اخلاق، قواعد ارزشی و هنجاری هر جامعه است که در رفتار افراد آن انعکاس مییابد. اینکه
چگونه اصول اخلاقی را بر موارد خاص اعمال کنیم، همان اخلاق کاربردی است که شامل
اخلاق اقتصادی، اخلاق پزشکی، اخلاق محیط زیست، اخلاق علمی، اخلاق در سازمان و
مدیریت و اخلاق در علم مدیریت (تحقیق در عملیات) هم هست (آذر و همکاران، 62 :1387 و
61.(
همان طور که در قسمت قبل بیان شد، دانشمندان اقتصاد و مدیریت مهمترین وظیفه مدیریت را
تصمیمگیری میدانند و این وظیفه را بهترین و اصیلترین نقش مدیر قلمداد کرد هاند (الوانی، 1384:
18). به دلیل وجود راهحلهای گوناگون، پیامدهای گسترده، احتمالات غیرقابلکنترل و استدلالهای
شغلی که جزئی جدانشدنی از این تصمیمات است، انتخاب را پیچیدهتر میکند؛ لذا ضروری است
برای تصمیمگیری در این موارد از روشهای مختلفی بهرهگیری، و به حل این مشکل اقدام شود
(ه سمر، 12 :1382 و 11). آنچه را ما عمل عادلانه، منصفانه و درست و مناسب میدانیم بر اساس
تصمیمگیریهای اخلاقی است. برای اینکه در تصمیمگیری اصول اخلاقی را رعایت کنیم، ناگریز
باید مسئله را با توجه به روشهای سه گانه (اقتصادی، قانونی و فلسفی) تجزیه و تحلیل کنیم
(ه سمر، 148 :1382) که ذیلاً به شرح مختصری از هر روش پرداخته میشود:
در هر سه روش مهم این است که مدیران باید در تصمیماتی که در خصوص مشکلات اخلاقی
میگیرند، بین عملکرد اقتصادی (که هبه وسیل درامدها، هزینهها و سودها اندازهگیری میشود.) و
عملکرد اجتماعی (که در قالب تعهدات آن سازمان در داخل و خارج نسبت به دیگران بیان
میشود.) توازن ایجاد کنند (ه سمر، 11 :1382).
1 - Mingers
2 - Kunsch et al.,
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
148 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
1 ـ اقتصاد
1
و اخلاق مدیریت
این روش با استفاده از نظریه اقتصاد خرد و عناصر تشکیل دهنده آن برای رویارویی با هر
مشکل اخلاقی، به تجزیه و تحلیل اقتصادی براساس عوامل بازار می پردازد (ه سمر، 12 :1382).
2 ـ قانون
2
و اخلاق مدیریت
روش تجزیه و تحلیل قانونی بر پایه عوامل اجتماعی معرفی میشود ( ه سمر، 12 :1382 ). بحث
قانونی این است که جامعه برخی قوانین را تدوین میکند و این قوانین منعکسکننده انتخابهای
گروهی اعضای جامعه درباره تصمیمات و رفتاری است که رفاه جامعه را تحت تأثیر قرار میدهد
(ه سمر، 83 :1382). نمونههای بسیاری از قوانین هست که منعکسکننده قضاوتهای اخلاقی جامعه
است؛ از جمله قوانینی که علیه آلودگی محیط زیست و حمایت از نیازمندان و ... است (ه سمر،
.(81 :1382
3 ـ فلسفه هنجاری
3
و اخلاق مدیریت
روش تجزیه و تحلیل فلسفی با اعتماد بر پنج معیار اخلاقی تحت عناوین قانون جاویدان، نظریه
سودمندگرایی، نظریه وظیفهگرایی، عدالت توزیعی و آزادی فردی بررسی می شود (ه سمر، 1382:
12). فلسفه، مطالعه فکر و رفتار است و فلسفه هنجاری مطالعه فکر و رفتار مناسب؛ یعنی اینکه
چگونه باید رفتار کنیم، است (ه سمر، 112 :1382). این پنج معیار در واقع پنج سامانهای است که
مستقیماً به تصمیمات مدیریتی مربوط میشود. در هر سامانه باورهای اخلاقی هست که در
تصمیمات مدیران تأثیرگذار است که در جدول ذیل ماهیت باورهای اخلاقی و مشکلات سامانه
اخلاقی به طور مختصر بیان میشود.
1 - Economy
2 - law
3 - Normative Philosophy
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
فلسفه اخلاق در علم مدیریت / 149
جدول 1 ـ معیارهای اخلاقی روش تجزیه و تحلیل فلسفی
معیارهای اخلاقی ماهیت باورهای اخلاقی مشکلات سامانه اخلاقی
قانون جاویدان
استانداردهای اخلاقی در قالب یک قانون ابدی ارائه
میشود که درکتاب مقدس یا ظاهراً در طبیعت آشکار
میشود و سپس به وسیله رهبران مذهبی یا فلاسفه تفسیر
میگردد. عقیده بر این است هر شخص باید مطابق این
تفسیر عمل کند .
تفسیرهای متعددی از قانون وجود دارد
درحالیکه عقل حکم میکند که یک اصل یا
ارزش مطلق وجود داشته باشد .
سودمندگرایی
(نظریه
فرجامگرایی )
اخلاقیبودن بستگی به نتیجه هر عمل یا تصمیم دارد. اصل
این است که هر شخص باید در جهت خلق منافع بیشتر
برای بیشترین تعداد مردم عمل کند .
آن دسته از رفتار غیراخلاقی را که منافع
قابلتوجهی برای بیشتر مردم ایجاد میکند،
میتوان توجیه نمود؛ حتی اگر هزینه وارده بر
اقلیت جامعه غیر قابل جبران باشد .
وظیفهگرایی
(نظریه آغازگرایی )
هر شخص باید طوری عمل کند که دیگران در وضعیت
مشابه آن همانطور عمل کنند .
رفتار غیراخلاقی توسط افرادی که مستعد
خودفریبی یا خودبزرگبینی هستند، توجیه
میگردد و معیاری برای قضاوت بین
خواستهها وجود ندارد. یک اصل یا ارزش
دیگر برای پالایش مفهوم امر مطلق مورد نیاز
است.
عدالت توزیعی معیارهای اخلاقیبودن بر اساس تقدم یک ارزش واحد که
همانا عدالت است بنا میشود. هر کس باید طوری عمل
کند که توزیع عادلانهتر منافع عملی گردد؛ زیرا این امر
موجب افزایش عزت نفس میشود که برای همکاری
اجتماعی ضروری است.
تقدم ارزش عدالت به پذیرش این نکته وابسته
است که توزیع عادلانه منافع، همکاری
اجتماعی را تضمین میکند .
آزادی فردی معیارهای اخلاقیبودن بر اساس تقدم ارزش واحد است
که شامل آزادی فردی است. همه باید برای آزادی بیشتر
فعالیت کنند؛ زیرا موجب افزایش تبادل بازار میشود که
برای بهرهوری اجتماعی ضروری است .
تقدم ارزش آزادی به پذیرش این نکته وابسته
است که آزادی فردی، بهرهوری اجتماعی را
تضمین میکند .
منبع: (هس مر،128( :1382
در نتیجه هیچ باور واحدی برای هدایت مدیران به منظور دستیابی به تصمیمات اخلاقی دشوار
وجود ندارد؛ اما این امر به آن معنی نیست که همه ما ناگریز باید به خود متکی باشیم و درباره
تصمیمات و رفتار مؤثر بر دیگران، هرکاری که میخواهیم انجام دهیم؛ لذا به جای استفاده از
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
150 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
سامانه اخلاقی، باید از هر پنج سامانه استفاده کرد و پیامدهای رفتار خود را از زوایای مختلف مورد
بررسی قرار داد (ه سمر، 129 :1382).
1 اخلاقیات با ارزشها
کیارتباط نزد یو تنگاتنگ دارد و به عنوان ابزاری نگریسته میشود که
ارزشها را به عمل تبدیل میکند . به قول «آیر اخلاق بیش از مباحث دیگر با ارزشها سرو کار دارد»
(آیر
2
، 2002: 144 ). بنابراین، اخلاق یعنی رعایت اصول معنوی و ارزشهایی که بر رفتار شخص یا
گروه حاکم است، مبنی بر اینکه درست چیست و نادرست کدام است (دفت، 638 :1374 ). برای
تعیین ارزش افعالی که به زندگی اجتماعی مربوط میشود و ارزش ملکاتی که از این افعال به
وجود میآید، باید اصولی را در نظر گرفت که بر اساس بینش عقلانی و توجه به واقعیاتی استنباط
یم شود که در زندگی اجتماعی وجود دارد (مصباح یزدی، 39 :1380) که در ادامه این اصول بیان
میشود:
1 ـ اصل عدل
عقل، زندگی اجتماعی را فقط وسیلهای نمیداندکه فرد به کمال خویش دست یابد، بلکه آن را
مقدمهای برای تکامل همه افراد میداند. مقتضای حکم عقل این است که هر فردی به انداز های که
در زندگی اجتماعی و تحصیل مصالح جامعه مؤثر است به همان اندازه هم از نتایج کار و نتایج
زندگی اجتماعی بهرهمند شود و این همان اصل عدل است (شیروانی، 1382، ج 197( : 3 ؛ پس
رفتار اجتماعی افراد در صورتی درست و ارزشمند است که به مصالح کلی جامعه بینجامد و
هیچگاه، نباید برای اینکه فرد یا افرادی به منافع خود دست یابند، عدهای دیگر از مواهب و مزایای
زندگی محروم و از هستی ساقط شوند (مصباح یزدی، 39 :1380). در قرآن کریم عدل و قسط
گاهی به طور مطلق مطرح شده (به طور عام دعوت به عدالت ورزی شده است) و گاهی در موارد
خاص بر عدالت تأکید شده است (شیروانی، 1382، ج197 :3). برخی از آیات در این زمینه عبارت
است از:
ـ «و چون میان مردم داوری میکنید به عدالت داوری کنید.»
)3(
ـ «البته نباید دشمنی گروهی، شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا
)4( نزدیکتر است.»
1 - Value
2 - Ayer
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
فلسفه اخلاق در علم مدیریت / 151
2 ـ اصل احسان
عدل، همانطور که بیان شد، اصل مهمی است؛ اما نمیتواند تنها معیار ارزشگذاری در روابط
اجتماعی باشد؛ زیرا در هر جامعه، به طور طبیعی افرادی پیدا میشوند که وضع استثنایی دارند که
تنها با کار خود قادر به تأمین نیازهای زندگی خویش نیستند؛ مانند افرادی که داری نقص عضو
هستند (مصبا حیزدی، 42 :1380). اصل احسان برای جبران کمبودهایی است که در هر جامعه ای
پدید میآید: «قطعاً خداوند به عدل واحسان فرمان می »دهد .
)5 (
3 ـ اصل تقدم مصالح معنوی بر مصالح مادی
اگر تزاحمی بین مادیات و معنویات پیدا شود، معنویات مقدم خواهد بود؛ زیرا انسانیت انسان و
کمال حقیقی او در سایه معنویات به دست میَ آید (مصباح یزدی، 45( :1380 ؛ زیرا در بینش
اسلامی منافع مادی، وسیلهای برای تحقق مصالح معنوی، ودنیا مقدمهای برای آخرت است.
تأکید قرآن کریم بر تبری از کفار بر همین اصل مبتنی است. بنابراین، اگر رابطه اقتصادی با
جامعهای موجب شود که استقلال و عزت و عظمت مسلمانان در خطر افتد، آن رابطه باید قطع
شود:
«مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست بگیرند و هر که چنین کند بهره ای از دوستی
)6( خدا ندارد؛ مگر اینکه از آنان به نوعی تقیه کند»
198.( : 3 ج،1382 ،شیروانی )
فلسفه اخلاق در علم مدیریت
مدیریت، مفهومی بس بلند دارد؛ زیرا مدیر انسانی است که با انسانها سروکار دارد . خود انسان
موجودی است ناشناخته ودارای ابعاد روحی و جسمی مختلف، موجودی است که «من عرف نفسه
»فقد عرف ربه : هر کس خودش را بشناسد معبود خود و پروردگار خویش را شناخته است . حال
نکتهای که اهمیت دارد این است که مدیریت راه و روش برخورد با چنین موجودی و وارد شدن
در مسائلی است که به وسیله او به وجود میآید و مدیر، انسانی است که باید با چنین موجودی سر
و کار داشته باشد (حبیبی تبار، 16.( :1380
اخلاق در مدیریت نیز بر این اساس، که روابط ما با اعضای جامعهای که در آن فعالیت داریم،
چگونه است و چگونه باید متمرکز گردد، استوار است. بدون تردید مهمترین و حساسترین مسئله
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
152 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
در مدیریت ایجاد تعادل و توازن بین عملکرد اقتصادی و عملکرد اجتماعی برای تصمیمگیری
اخلاقی است (هسمر، 11 : 1382). یکی از نکات اساسی در تصمیمگیریها، توجه به محیط
اجتماعی و ارزشهای آن است. بنابراین در هر تصمیمگیری مرتبط با دنیای واقعی انسانها با طیف
وسیعی از معیارها روبهرو هستیم که بر پیچیدگی مسئله تصمیم میافزاید ( سجادپور، 77( :1385 ؛
لذا هر تصمیم در چارچوب انسانی یا اقتصادی - اجتماعی باید در سه قطب اثرگذار (منطقی
بودن
، ذهنیت 1
2
و اخلاق) مورد دتأیی قرار گیرد. بواقع در هر فرایند الگوسازی مرتبط با تحقیق در
عملیات و تصمیمگیری به منظور تضمین اخلاقیبودن هر تصمیم،علاوه بر قطب منطقی بودن باید
به دو قطب دیگر هم همزمان توجه کرد (آذر و همکاران، 65 :1387). بنابراین به منظور بهبود
کارایی تصمیمگیری، باید آزادی عمل تصمیمگیرندگان لحاظ شود و الگوها باید شامل ذهنیت،
احساس، تجربه و رأی و نظر تصمیمگیرندگان باشد. از دیگر رو منطقی و عقلانیبودن جواب
بهینه برای تصمیمگیری در خصوص مسائل اقتصادی ـ اجتماعی مناسب نیست. در هر چارچوب
اقتصادی ـ اجتماعی انسانی نه تنها بحث حداکثر کردن سود مطرح است بلکه معیارهایی چون
رفاه اجتماعی، مدیریت ضایعات و حداقل کردن آلودگی و... نیز مطرح است که همان بحث
اخلاق است (آذر و همکاران، 66( :1387 . شکل 1 نشان میدهد که چگونه تصمیم افراد تحت
تأثیر سه قطب منطقی بودن، اخلاق و ذهنیت است.
شکل 1 ـ سه قطب اثر گذار بر تصمیم
1 - Rationality
2 - Subjectivity
تصمیم
اخلاق ذهنیت
منطق
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
فلسفه اخلاق در علم مدیریت / 153
همچنین با توجه به اینکه چارچوب اصلی علم مدیریت مبتنی بر الگوسازی است از موارد
مهم اخلاق در OR، اخلاق در الگوسازی است. بحث اخلاق در الگوسازی مباحثی چون کدها
و استانداردهای اخلاقی برای الگوسازان، صحت و درستی الگو ( یالگو استوار) مطرح میشود
(آذر و همکاران، 67 :1387). رهنمودهای اخلاقی، اصول عمومی رفتاری پذیرفتهشد ه یبای را ان
یم کند که اعضای هر حرفه در وظایف حرفهای خود دنبال میکنند؛ اعم از اینکه تجربه، پژوهش
1 یا آموزش باشد (گاس
، 1044 :2009). همچنین ارزش یعنی، آنچه برای ما مهم است، این بدان
معناست که ارزشها باید نیروی پیشران تصمیمگیریهای ما باشد و زمان و کوششی که صرف
اندیشیدن به تصمیمها میشود، باید بر پایه ارزشها باشد ( آذر و همکاران، 73(. :1387
فلسفه اخلاق، پاسخهاى مناسبى براى ده ها سؤال برخاسته از گزارههاى اخلاقى جستوجو
مىکند و پرسشهایى از قبیل چیستى فعل اخلاقى و معیار و ملاک ارزش اخلاقى را روشن مىکند
(حسینزکى، ).1384 در پرتو آن مدیریت، مىتواند مسیر صحیح و روشهاى مناسب برای هر
تصمیم اخلاقى را با وارد کردن ارزشها و اصول اخلاقی در ابزارها و الگوهای تصمی مگیری،
انتخاب کند. از طرفی برخی از دانشمندان شماری از راههایی را مشخص میکنندکه بتوان از طریق
2 آنها اخلاق را با الگ وها ترکیب کرد (بروکسبی
، 1074 :2009). سه رویکرد عمده در این زمینه در
تصمیمگیری مطرح شده است که ذیلاً به شرح آنها پرداخته میشود:
1 ـ روش حذف گزینههای نامطلوب
3
فرض کنید که مجموعه A شامل همه گزینه های ممکن به منظور پیگیری است.
{A={ai , i=1,2,…,n و n تعداد گزینههای در دسترس باشد، آنگاه یکی از روشها این
است که گزینههایی که به اندازه کافی با ارزشها و اصول تعیینشده انطباق ندارد، از همان ابتدا از
الگو حذف شود؛ یعنی ai هایی را که با ارزشها منطبق نیست از ابتدا از فرایند تصمی مگیری خارج
می مینک .
این روش یکی از سادهترین روشهاست که به میآسانی توان از آن در راستای تحقق اهداف
ارزش یـ اخلاقی بهره جست (سجادپور، 78( :1385 .
1 - Gass
2 - Brocklesby
3 - Elimination
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
154 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
2 ـ افزودن محدودیتهای اضافی به الگوی تصمیمگیری
1
روش دوم برای لحاظ کر هدن ارزش ا و اصول اخلاقی این است که در فر مایند تصمی گیری
شاخصهایی تحت عنوان اصول راهنما به الگو افزوده، و به عنوان محدودیتهای جدید به
محدودیتهای قبلی اضافه شود؛ در این صورت میتوان پذیرفت که دستیابی به جواب بهینه، تنها از
راه ارزیابی و بررسی شاخصهای ارزشی و اخلاقی عبور میکند و در الگوهای پژوهش عملیاتی
برای لحاظنمودن چنین عواملی میتوان محدودیت ریاضی جدید به الگو افزود تا موارد خاص در
الگو لحاظ شود. به مثالی در این زمینه توجه کنید که در آن مسئله تصمیم تنها به دلیل یک الگوی
برنامه ریزی خطی تک معیاره الگوسازی شده است:
x و بوده x: {x1, x2,…,xj,…,xn} آن در که MIN {Cx |Ax >b , x>0}
نشاندهنده سطح خاصی از فعالیت j است.
اگر در این الگو الزامات ارزشی و اخلاقی (مانند رعایت مسائل زیست محیطی ) مانع توسعه
فعالیتهای n گانه تا حداکثر مجموع خاصی معادل K گردد، میتوان برای اعمال این الزام
محدودیت زیر را به محدودیتهای قبل افزود:
a1x1+a2x2+…+ajxj+…+anxn<K
2 که در آن aj میزان آلودگی
ناشی از یک واحد فعالیت j است. چنین محدودیتهای اضافی را
میتوان برای سایر عوامل نیز در نظر گرفت. لحاظ نمودن چنین محدودیتی در الگو باعث میشود
که منطقه موجه محدودتر ؛دشو ولی در نهایت تصمیم گرفته شده با اوضاع دنیای واقعی منطبق
خواهد بود ( سجادپور، 79( :1385 .
3 ـ ارزیابی و اولویتبندی گزینهها
فرض کنید، تصمیمگیرنده، مسئله تصمیم خود را به یک معادله چند معیاره شامل k معیار
تبدیل کرده است:
Fj(.), j=1, 2, …, k
فرض کنید که مجموعه گزینههای قابل انتخاب محدود و شامل مجموعه
A:{ai , i =1,2,…,n} 3 باشد. شرو ی که دکتر برنس با عنوان پرومسی گایا
معرفی میکند، با
1 - Additional Constraints
2 - Pollution
3 - PROMETHEE-GAYA
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
فلسفه اخلاق در علم مدیریت / 155
افزودن دودسته اطلاعات جدید به این مسئله چند معیاره باعث حل آن می دشو .
این اطلاعات شامل الف) اطلاعات بین معیارها (وزن اهمیت نسبی هر معیار یا Wi) و
ب) اطلاعات درون معیارها (تابع ترجیحی هر تصمیم a نسبت به تصمیم دیگر b)
)7(
میشود . در
شادامه رو پرومسی گایا از طریق مقایسه
1
زوجی بین گزینههای تصمیم به اولوی تبندی آنها
میپردازد و از طریق نرمافزار متناسب ورودیها را تحلیل میکند و بدین ترتیب و پس از
اولویتبندی گزینههای تصمیم میتوان نسبت به انتخاب موارد مناسب اقدام دکر .
حال با توجه به این مباحث باید برای دخیل کردن انواع ارزشها در تصمیمگیری از بین این
روشها، گزینههای مناسب انتخاب شود (سجادپور، 80(. :1385
نتیجه گیری و پیشنهادها
همانطور که مطرح شد، مهمترین وظیفه مدیریت تصمیمگیری است. مدیریت از طریق ابزار و
روشهایی به مدیران برای تصمیمگیری بهتر کمک میکند. از آنجا که تصمیمات مدیران تأثیرات
بسیاری بر انسانها و محیط پیرامون دارد و اگر مدیران صرفاً قطب منطق را در تصمیماتشان درنظر
داشته باشند، ممکن است برای رسیدن به این منطق آسیبهای جدی به اقشار جامعه وحتی محیط
پیرامون وارد کنند، اخلاق در علم مدیریت با ارائه برخی اصول واستانداردهای اخلاقی برای
طراحان الگوهای تصمیمگیری میتواند به ایجاد الگو هایی کمک کند که منافع عامه را در بر
دارند؛ لذا تصمیمگیری بر اساس عوامل اخلاقی و مسؤلیت اجتماعی توسط مدیران باعث می شود
که منافع جامعه و محیط پیرامون در نظر گرفته، و بهعبارتی بین عملکرد اقتصادی و اجتماعی تعادل
ایجاد شود.
در کشور ما نیز به دلیل داشتن برخی ارزشها و اصول اخلاق اسلامی، که در طراحی الگ وهای
پژوهش عملیاتی مطرح در کتابهای دنیا در نظر گرفته نشده است، طراحان الگوها میتوانند از
طریق سه رویکردی که در آخر این مقاله بررسی شد به وارد کردن ارزشها و اصول اخلاقی مورد
قبول جامعه خود در الگوهای تصمیمگیری برای گرفتن تصمیمات اخلاقی مبتنی بر ارزشهای
جامعه بهره گیرند.
1 - Comparison
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
156 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
تا کنون پژوهشهای بسیاری در حوزه اخلاق در زمینههای مختلف انجام شده اما در زمینه علم
مدیریت همان گونه که در این مقاله بحث شد، طی چند سال اخیر پژوهشگران وارد این حوزه
شدهاند و با مشخص شدن اهمیت اخلاق در علم مدیریت در حال حاضر، بررسیهای مختلف در این
حوزه لازم است و زمینههای مختلفی نیز برای تحقیق هست که پژوهشگران میتوانند به آن
بپردازند؛ از جمله شناسایی الگوهای اخلاقی در منابع اسلامی و تبدیل آنها به استانداردهای ریاضی
و بررسی شیوههای مختلف تلفیق ارزشهای اخلاق اسلامی در الگ وهای OR با استفاده از
صاحبنظران هردو حوزه.
یاداشتها
1 ـ « الملک کالنهر العظیم، تستمد منه الجداول؛ فان کان عذبا عذبت و ان کان ملحا ملحت.»
2 ـ انی بعثت لأتمم مکارم الاخلاق.
3 ـ سوره نساء آیه 58 إِذَا حکَمتُم بینَ النَّاسِ أَن تَحکُمواْ بِالْعدلِ.
4 ـ سوره مائده آیه 8 ولاَ یجرِمنَّکُم شَنَآنُ قَومٍ علَى أَلاَّ َتعدلُواْ اعدلُواْ هو أَقْرَب للتَّقْوى.
5 ـ سوره نحل آیه 90 إِنَّ اللّه یأْمرُ بِالْعدلِ والإِ حسانِ.
6 ـ سوره آل عمران آیه 28 لاَّ یتَّخذ الْمؤْمنُونَ الْکَافرِینَ أَ ولیاء من دونِ الْمؤْمنینَ ومن یفْعلْ ذَلک فَلَیس منَ اللّه فی
شَیء إِلاَّ أَن تَتَّقُواْ منْهم تُقَاةً.
7 ـ در صورت ترجیح مطلق تصمیم ( a به Pj (a,b) = 1 (b و در صورت عدم ترجیح تصمیم(a به b)
Pj(a,b)=0
منابع فارسی
قرآن کریم.
آذر، عادل؛ ربیعه، مسعود؛ قیطاسی، فاطمه (1387). اخلاق در علم مدیریت. فصلنامه علوم و فناوری . ش 1 و 2:
61. - 70
الوانی، مهدی ( ). 1384 مدیریت عمومی. چ بیست و پنجم. تهران: نشر نی.
جامعی، سعید ( ).1388 فلسفی عقیدتی در مدیریت اسلام . مجله اقتصاد و مدیریت . ش .30: 17 - 5
حبیب یتبار، جواد ( ).1380 گام به گام با اخلاق مدیریت و شیوه های پیشرفت آن. قم: نشر خرم.
حسین ،زکى ناظر ( ).1384 فلسفه اخلاق. فصلنامه فرهنگ جهاد . ش 42. – 41
دفت، ریچارد ال ( 1374). تئوری سازمان و طراحی ساختار . ترجمه علی پارسائیان و سید محمد اعرابی. تهران :
مطالعات و پژوهش های بازرگانی.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
فلسفه اخلاق در علم مدیریت / 157
دلشاد تهرانی، مصطفی ( ). 1385 ارباب امانت اخلاق اداری در نهجالبلاغه. چ پنجم. تهران: دریا.
رضائیان، علی 1383( ). مبانی سازمان و مدیریت. چ ششم. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی
دانشگا هها (سمت).
سجادپور، مهدی ( ).1385 جایگاه ارزشها و اصول اخلاقی در آیندهنگاری فناوری . نشریه پژوهشی، آموزشی و
اطلاع رسانی. ش .24 :84 - 61
شریفی، احمد حسین ). 1384( آیین زندگی (اخلاق کاربردی). چ دهم. قم: دفتر نشر معارف.
شیروانی، علی (1382). اخلاق اسلامی و مبانی نظری آن. چ سوم. ویراستار علمی: رضا بابائی. قم : انتشارات
دارالفکر.
علیاکبری، حسن؛ رمضانی، حسن 91)13 ). بررسی پایههای نظری موضوع تصمیمگیری مبتنی بر اخلاق اسلامی.
دوفصلنامه علمی پژوهشی مدیریت اسلامی. س . 20 ش : 174 - 149. 1
عمید، حسن ).1362( فرهنگ فارسی. چ هجدهم. تهران : مؤسسه انتشارات امیرکبیر .
غرویان، محسن ( ). 1380 فلسفه اخلاق از دیدگاه اسلام. چ دوم. قم: مؤسسه فرهنگی یمین .
فرانکینا کی، ویلیام ).1376( فلسفه اخلاق. ترجمه هادی صادقی . قم : مؤسسه فرهنگی طه.
محمودیان، محمد رفیع ( ). 1380 اخلاق و عدالت. تهران: طرح نو.
مدرسی، سید محمد رضا ). 1376( فلسفه اخلاق. چ دوم. تهران: مجتمع فرهنگی سروش. معاونت بازرگانی.
،مسکویه ابوعلی ( ).1375 کیمیای سعادت. ترجمه طهارة الاعراق. میرزا ابوطالب زنجانی. تصحیح ابوالقاسم امامی .
تهران : انتشارات نقطه.
مصباح یزدی، محمدتقی ( 1380). اخلاق در قرآن. ج سوم. چاپ دوم. تحقیق و نگارش محمد حسین اسکندری.
قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی ( ).1380 فلسفه اخلاق. تحقیق و نگارش احمد حسین شریفی . تهران: شرکت چاپ و
نشر بین الملل.
معلمی، حسن ( ). 1385 فلسفه اخلاق. مجله قبسات . سال . 11 ش اول : .108 - 93
نجارزادگان، فتح االله ( ).1387 رهیافتی بر اخلاق و تربیت اسلامی. چ دوم . قم : دفتر نشر معارف .
وارنوک ، مری ( ).1380 فلسفه اخلاق در قرن بیستم . ترجمه ابوالقاسم فنایی . قم : بوستان کتاب .
وحید خراسانی، حسین (1385) به یاد آن که مذهب حق یادگار اوست : اقتباس از مقدمه ای در اصول دین و
بیانات. چ دوم. قم: مدرسه الامام باقر العلوم.
هس ،مر ال.تی 1382( ). اخلاق در تمدیری . ترجمه سید محمد اعرابی و داود یایزد . چ دوم . ویرایش 2. تهران:
انتشارات دفتر پژوهشهای فرهنگی.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
158 / فصلنامه علمی ـ پژوهشی مدیریت اسلامی سال 23، شماره 1، بهار 1394
منابع انگلیسی
Anderson DR., Sweeney DJ., Williams TA., Wisniewski, M (2009). An Introduction to
Management Science: Quantitative Approaches to Decision Making,
publisher:Thomas Rennie.
Ayer, A.J. (2002), Language, Truth & Logic, First Edition, London: Penguin Books.
Brans JP (2002). Ethics and decision. European Journal of Operational Research,
136:340–352.
Brans JP (2002). Ethics and Decisions: the OATH of PROMETHEUS. European Journal of
Operational Research, 140: 191-196.
Brocklesby J (2009). Ethics beyond the model: How social dynamics can interfere with ethical
practice in operational research/management science. Ethics and Operations Research,
journal of Omega, Elsevier Ltd, Editor B. Lev., vol 37,6: 1037- 1082.
Ethics, problems of Kai Nielsen(1972) in The Encyclopedia of philosophy. Pual Edwards,
ed.(New yourk: Macmillan Publishing). V.3:121-122.
Fisher, J & Bonn, I (2007). International Strategies & Ethics: Exploring the Tension between
Head Office & Subsidiaries, Management Decision, Vol. 45, No. 10.
Frederick RE (2002). A Companion to Business Ethics.Blackwell Publishers. Oxford. UK.
Gallo G (2004). Operations research and ethics: Responsibility , sharing and cooperation.
European Journal of Operational Research, 153 : 468–476.
Gass SI (2009). Ethical guidelines and codes in operations research, Ethics and Operations
Research, journal of Omega, Elsevier Ltd, Editor B. Lev, vol 37, 6: 1044- 1050.
Hood JN, Logsdon JM (2002). Business ethics in the NAFTA countries: A cross-cultural
Comparison. Journal of Business Research, 55: 833-890.
Kocntz H & Weihrich H(2008). Essentials of Management, 15th ed, (New yourk: MCG
RAW – HILL). 4.
Kunsch P.L., Kavathatzopoulos I. and Rauschmayer F.(2009). Modelling complex ethical
decision problems with operations research. Omega, Journal of Ethics and Operations
Research, 37: 1100-1108.
Lawton A (2005). Public service ethics in a changing world. Futures, 37: 231-243.
Menestrel ML,Van Wassenhove LN (2009). Ethics in Operations Research and Management
Sciences:Anever-ending effort to combine rigor and passion. Omega, 37:1039—1043.
Mingers J(2010). Ethics and OR: Operationalising discourse ethics. European Journal of
Operational Research, doi:10.1016:1-11.
Picavet, E (2009). Opportunities and pitfalls for ethical analysis in operations research and the
management sciences. Ethics and Operations Research, journal of Omega, Elsevier Ltd,
vol 37, no.6: 1121-1131.
Render B & Stair RM.(1992). Introduction to management science, America: Allyn &
Bacon.2.
Schug DM(2008). The institutional implications of environmental ethics for fishery
management in the US exclusive economic zone. Marine Policy, 32: 514–521.
Singer, E. & Singer M. S.( 1997). Management-Science and Business-Ethics: Journal of
Business Ethics, Kluwer Academic Publishers. Printed in the Netherlands, 16: 385–395.
|||
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com